POMBEIRO 1960

RAMIRA SANTAYANA INCIO (Pombeiro)

1960

As do forno estaban intrigadas pola nova veciña. Sobre todo Ramira, a pequena das tres fillas do panadeiro, que era quen máis veces se achegaba a esculcar ao redor da casa, baleira daquela, da señora Lola. Esta era a propietaria, viúva xa cando naceu Ramira, do lugar máis próspero da pequena aldea -pero eran recordos-, o seu fillo casárase o verán anterior cunha moza da Coruña e un deses días regresaba ao lugar para recuperar a casa. Celebraran a voda no Casino, con máis de cen invitados: fiambre, carne e peixe, música, doce, champaña e un pastel alto como un chinero; fixéronse unha colección de fotografías e saíran de lúa de mel polo estranxeiro. Na primavera naceu o neno, xustiño de datas, e iso que foi de case seis quilos; agora, en plena vendima, mudábanse á aldea.
Unha camioneta chea de mobles chegara a Pombeiro uns días antes de que o matrimonio se instalara na fonda dos Peares, a única hospedaxe da rexión. Durante ese tempo dous arcóns, tres caixas e un baúl mundo, traídos para a parella desde A Coruña, agardaron baixo o alpendre, despois de que un mozo da RENFE avisase ás do forno de que a chave da casa non aparecía, que alguén a debía ter collido do brocal do pozo.
Por fin, tras unha espera que deixara ás irmás sumidas nunha expectante curiosidade -todo rumores que recollían as veciñas no pobo e comentarios chegados dos parentes que vivían montaña arriba, na Torre-, o sábado pola mañá viron chegar ao matrimonio pola estrada. Viñan do brazo, pouco apurados; cansos, pois o paseo durara máis dunha hora, pero xa de lonxe víaselles charlar e rir, novos e radiantes
.
Ramira fixábase sobre todo nela. Desde a pequena fiestra do vertedeiro, empolicada na cociña, observábaos. Facía acenos ao marido, o único amigo dunha nenez transcorrida plácida naquel pequeno cosmos, pero toda a súa atención estaba sometida pola aparición da nova esposa. A muller irrompía, unha epifanía, no mundo pechado, caduco, vello e inapetente daquel lugar deixado polas montañas, belo como un pombal e fértil como o edén.
A muller vestía un xersei de punto con pescozo redondo e unha chaqueta de igual cor e a mesma feitura, o cal facía que esta segunda peza asentásese paralela á primeira e non destacase sobre o tecido verde do conxunto. Levaba unha saia cinguida ata os xeonllos, medias verde esmeralda, moi finas (pero á virulé pola camiñada), e uns zapatos caros, de tacón de agulla, abertos no empeine e cinguidos ao nocello mediante unha tira de seda. Entre o seu pelo recolleito brillaban sendas perlas dun oriente moi fino e baixo os rizos morenos (un pouco desmandados pola brisa que subía do río) asomaba o veludo azul salpicado polas margaridas da diadema. O fillo da señora Lola viña de traxe e gravata, aposto, pero nada ríxido; adiviñábaselle contento e orgulloso, coa man libre empuxaba un cocheciño de rodas enormes, desmesuradas en relación coa sua simple ou mera función tractora, pero moi cómodas para o pequeno que viaxaba arrolado, a saltiños.

***

Ramira enseguida fíxose íntima da nova veciña. Tiñan a mesma idade e pronto se recoñeceron complementarias, dúas almas xemelgas entre foscas campesiñas (mulleres rebotadas coa retranca continuamente disposta) e os case sempre ausentes homes do encoro (aldeáns bastos á vez que pusilánimes, feros e vacuos -pero non sabían que era nada de todo iso- a un tempo). Ramira dáballe á súa nova amiga compañía e conversación, pequenos entretementos naquel lugar inútil e paralizado, nimiedades que a muller escoitaba con toda a ilusión do mundo; a moza recibía á súa vez fantásticas noticias de mundos que descoñecía: as varietés, as estrelas de cine, as maniquíes, as festas no Liceo e uns bailes de entroido nos que a xente non se cubría a cara nin se burlaba en falsete.
Polo medio andaba sempre a señora Lola, traballando inqueda: levando leña ao chubesqui, subindo auga do pozo, dándolle de comer aos animais ou dobrando panos limpos para o bebé; moi atenta, ao mesmo tempo, ás conversacións entre a súa nora e Ramira. Unhas veces rosmando e outras, as máis, supervisando as presuntas novidades -E daquela?, dicía sempre que non sabía que pensar para ao mesmo tempo denegar (por si acaso. Se cadra era o seu sonsonete habitual) os incautos comentarios ofrecidos pola súa nora- e criticando as primicias que chegaban desde A Coruña. Intranquila a vella ante todas esas historias de bregados mariños con insospeitados aros de prata, emigrantes que chegaban cada ano estreando convertibles desde Suíza e matrimonios que pasaban as vacacións percorrendo a illa de Mallorca. As mulleres regresaban de Palma usando vestidos de manga sisa, co talle moi cinguido e inmensos escotes, ou camisas de algodón branco, longas como túnicas e repletas de abelorios; traendo consigo alpargatas, cestos de pleita e chapeus de palla para agasallar ás amigas.
Ese mesmo sábado da chegada, a muller limpouno todo; nunha mañá retirou un lustro de desidia, po e rastros de roedores. Logo, sen máis demora que unha comida tardía, ao sol, no río, o fillo da señora Lola, coa axuda dos dous homes do forno, un infante e un vello, montou na casa todo o que lles trouxeron na camioneta.
Unha habitación completa de matrimonio, cun armario de tres lúas cuxo remate en volutas rozaba as vigas do teito, o berce escondido á beira, un moble emperifollado que chamaban tocador enfronte e dous mesillas -as catro pezas de castiñeiro macizo- cuxo mármore soportaba unhas lamparillas de opalina; a única decoración e exceso para todo o cuarto; iso e a foto da voda. Un comedor cunha mesa enorme, unha ducia de cadeiras -a metade acabaron tapando esquinas en escaleiras e corredores- e un aparador para a louza, todo en madeira de carballo. Na cociña colocaron unha mesita plegable con catro banquetas debaixo e un moble de caixóns e moitas portas, unha das cales, inopinadamente, abríase para abaixo; todo dun branco tan brillante que asombraba. Para rematar, o máis impactante, un aparello de radio. Unha caixiña trapezoidal de bordos curvos e catro patiñas oblongas de cobre, cunha rejilla de cana sobre un dial repleto de nomes de cidades, tantas que ocupaban varias liñas, como cifrando un pentagrama de Occidente.
Grazas á música do radiorreceptor Ramira aprendería a bailar. Polas tardes, cando quedaba soa porque as súas irmás ían traballar ao Salto de San Esteban, achegábase á casa da señora Lola para facerlle visitas á súa nova amiga.
Moitas veces atopábaa chorando, sentada nunha cadeira de anea, vendo chover pola fiestra; as bágoas caían unha tras outra, lentas, en silencio, mentres refachos de auga chocaban estrepitosas nos cristais. Consúmome, dicíalle a Ramira, aquí mórrome, queixábase sen ganas. Non conseguía acomodarse á vida da aldea, con todos os días iguais, o mesmo semana tras semana, sempre as mesmas poucas cousas, unha tras outra repetidas, idénticas, escasas e coñecidas ata o desánimo.
Ata o neno quéixase, non crece, non se ri, xamais será como os meus sobriños da Coruña, confesáballe á súa amiga. Pero non era verdade, o pequeno era un sol, fermoso, canfurneiro, alegre e zalamero, moi curioso, sempre gateando e revolvendo, un traste. Un rato que se escondía en calquera lado, percorrendo sen parar as habitacións do piso e subindo a rastro -a nai detrás coas palmas abertas- ata o fallado. Á planta baixa, onde vivían os animais, non podía ir só e case nunca o levaban. Á muller dáballe medo, ata soñaba unhas veces que o porco atacaba ao neno, e outras que as galiñas invadíanos pola noite, con picos de aceiro, ás de peltre e pezuñas de prata.
Pero nalgunhas ocasións Ramira atopábaa bailando. Ensaiando descalza complicados pasos de tango, entrelazada co aire e o sol, cos dedos apuntando ao teito polo tiroliro ou dando xiros e máis xiros polo comedor, sorteando as cadeiras e percorrendo un tras outro os oito lados da enorme mesa.
Un día, as festas de San Vicente achegábanse, mentres a muller movía o corpo ao ritmo do cha-cha-chá e invitábaa a acompañala, Ramira confesoulle que non sabía bailar. Díxolle que as súas irmás nunca quixeran ensinarlle e ela non ía pedirllo a ninguén de fóra.
En dúas semanas Ramira estaba preparada para a festa. A véspera do patrón, como sempre, as súas irmás preguntáronlle se subiría á verbena e mostráronse moi sorprendidas cando ela lles contestou que si, que ese ano non se ía a quedar papando moscas fronte ao lume azul da lareira. O baile resultou todo un éxito, a ata entón esquiva Ramira foi a moza máis pedida da noite; e a súa pródiga amiga da Coruña comezou a tecer plans para ela.

***

Esperábana no atrio, na parte de atrás, protexidos da fina choiva de verán pola cornixa dos ábsides. A Ramira nunca lle gustou a igrexa parroquial, toda ela de pedra ortogonal, sen as cores nin as fiestras nin os vitrales que tiña o novo templo que fixeran no poboado do pantano. Por fóra tiña un tímpano cun carro mal feito e estaba decorada por metopas con estraños símbolos, rústicas estatuas incrustadas nos muros e canecillos ridículos con figuras de monstros inverosímiis e de homes en posturas imposibles ou obscenas. Por dentro era toda branca, excepto o teitume de madeira a dúas augas, con algúns santos de pedra que foran quedando doutros tempos, exvotos colgados das vigas mestras, panos soltos de retablos descabalados, un Santiago con tiara rebosante de bolboretas e un Cristo apolillado na cruz, unha talla feísima, que só tiña o mérito de que, segundo mirásela desde un lado ou outro da nave, o noso Señor sorría ou choraba.
O matrimonio facíalle acenos para que se apurase. Ían ir á Coruña, aos touros, esperáballes unha longa viaxe. O marido estaba supermoderno, levaba un pantalón moi frouxo, cunha abertura triangular nos baixos, e unha estraña camisa de pescozo en forma de ou, moi aberto, sen botóns, cunha orla de carácteres chineses bordados en negro -titi díxolle Lasa que se chamaba-. A muller estaba de branco, máis elegante, vestía unha saia longa e estreita, combinada cunha chaqueta tan curta que nin lle chegaba ás cadeiras e que por detrás tiña un lazo emperifollado; na man volteaba un chapeu acampanado, cando Ramira acabou de subir a costa pediullo e probouno. A súa amiga deixoullo posto, dicíndolle que lle sentaba ge-nial.
Contando marabillas da estrutura espacial -a claridade tectónica, a osteometría e a volumétrica, dicía-, das peculiaridades do paramento, da extrema e moi funcional sinxeleza de basas e remates, da tan coidada como rara iconografía cisterciense, da magnífica acústica da igrexa -unha factura prerrománica nunha Europa cando menos protogótica, aseveraba- viña o enxeñeiro. Ramira non o trataba, pero oíra falar del moitas veces e víranse algunha tarde nas oficinas da presa, mentres ela esperaba a que as súas irmás pasasen ao almacén, para deixar as súas cousas da limpeza tras un biombo.
Era un home exageradamente alto, moi guapo, serio e risueño á vez, cun sorriso escéptico e frío, pero petulante; mirada radiante e equilibrada, chea de sabedoría. Vestía un traxe lixeiro de franela gris con raias verticais, a chaqueta moi longa, chea de petos, coas anchas solapas levantadas e o pantalón inmenso, camiñaba flotando máis que andando. A camisa era branca, de perlón, e ao pescozo quedáballe moi cinguida polo nó dunha gravata de seda negra, ancha e decorosa.
Ao serlle presentada, o enxeñeiro bicoulle a man, inclinouse un pouco, e nun amplo ademán de acollida pediulle, por favor, cando poida, que subise ao coche. Ela virouse para entrar, el foi correndo a abrir a porta, reclinó por completo o asento do condutor e as dúas mulleres sentaron detrás. Os homes fumáronse un cigarro antes da viaxe, con grandes caladas e moita palabrería de terzos, bravura, chiqueros, varas e verónicas; ao terminar subiron, o enxeñeiro no asento do copiloto e Pedro ao volante, co cóbado por fóra, un punto fachendoso. Foi unha viaxe longa, de varias horas por estradas imposibles, un traxecto incómodo que só mellorou cando chegaron á Nacional VI, aquí o coche alcanzou un ritmo prudente e antes das cinco estaban aparcando fronte ao concello da Coruña.

*****

Para Ramira foi un día marabilloso. Pasou moito medo na festa porque un toureiro guapísimo, louro, moi novo, case un neno, colocábase no centro da praza, de xeonllos, cegado por un pano negro, esperando a que saíse o touro e alí recibíao, co coso nun silencio nervioso e unánime. Mentres tanto, Ramira pechaba os ollos ata que sentía un olé moi, moi longo e podía abrilos cando xa soaban as trompetas da orquestra e comezaba a faena. Logo da corrida foron a cear á Gran Antilla, ao terminar entraron nun teatro situado xusto enfronte para ver unha revista; unha historia exipcia chea de sacerdotisas descocadas forradas de nylon, lexionarios romanos en panos menores e un casto José con taparrabos.
Durante a viaxe de volta, e como resultado de todo o vodka que se tomou no ambigú, pois a obra non lle deu nin frío nin calor (aínda que se mondou coas tiples viúvas e estivo moi atento aos meneos da filla do faraón) e entraba e saía do palco ao bar, o enxeñeiro non parou de falar. Contáballes cousas de España coma se vivise noutro país e da guerra civil coma se non tiver terminado vinte anos atrás, Ramira non entendía nin jota. Entre soños a moza oía como falaba dun pobo en ruínas, de xente desencantada, de xeracións malogradas, de vidas sen esperanza, de miseria intelectual e de toda a pena que se ía acumulando, tanta que xa nin se choraba, dicía o home.
Ramira espertábase e no seu duermevela oíao falar de podremia, tristeza, decadencia, extinción, quebra, caída, epidemia e terror. Os soños con Isis convertéronse en pesadelos con Ormuz e Ariman, mentres as expresións perseguíana: refugallos, talla, desolación, indigencia, afundimento, esterilidad, desgraza, trastorno. As palabras voaban e voaban, achegábanselle, crecían e esmagábana: restos, vestixios, fragmentos, correccións, reliquias e ruína e ruína e ruína, esa ruína que seica nos libra doutra maior; ese muro derruido que aínda é a marca da nosa propiedade. A peculiar desolación que nos fortalece e impide que caiamos nunha derrota fatídica, que nos fagamos fortes na perversa actitude de quen non quere loitar nunca máis.
Ao día seguinte, logo de misa de doce, Lasa subiu ata a casa do panadeiro con dous paquetes. Un contiña tres camisóns, un para cada irmá; no outro había roupa para Ramira, estrearíaa cando volvesen saír co enxeñeiro. Á moza faltoulle tempo para probalo: era un pantalón de tergal azul mariño que lle chegaba a media perna -pirata, dixo Lasa-, combinado cun corpiño de algodón dun azul máis claro, bombeado e cos ombreiros ao aire. A próxima vez que vaiamos á Coruña sairemos do Náutico en iate, dixo Lasa, e ela contestou que si, que claro.